عود یا بربط از جمله سازهای زهی زخمه‌ای است و از رایج‌ترین آلات موسیقی خطه خاورمیانه و شمال آفریقا محسوب می‌شود. این ساز گلابی شکل اغلب از جنس چوب درخت توت و آبنوس ساخته می‌شود. صدای عود بم، نرم و قوی است به همین دلیل با موسیقی ایرانی و عربی کاملا هماهنگی دارد. در ادامه این مطلب از آموزشگاه موسیقی شمیم علاوه بر آشنایی با ساز عود، درباره نوازندگان مطرح این ساز صحبت خواهیم کرد.

تاریخچه ساز عود

در کتاب مفاتیح العلوم، خوارزمی از این ساز با نام بربط یاد کرده است و بیان نموده که بربت به معنای سینه مرغابی می‌باشد. البته محققان در صحت این موضوع شک دارند. اما چیزی که به واقعیت نزدیک می‌باشد این است که این واژه برگرفته شده از اسم باربد، نوازنده عود در دوران خسرو پرویز می‌باشد؛ زیرا این نوازنده نامدار نقش مهمی در موسیقی و پیشرفت این ساز در آن دوران داشته است.

در کتاب‌های لاتین به مکرا از واژه باربیطوس و باربیطون برای معرفی این ساز استفاده شده است. اعراب به دلیل اینکه سطح این ساز از چوب ساخته شده است به آن نام عود را دادند. البته برخی بر این باور هستند که این کلمه عربی شده واژه  فارسی رود است که به معنای سیم در سازهای زهی است.

با همه این مستندات محققان تا به امروز نتوانسته‌اند تاریخ دقیقی برای پیدایش عود در نظر بگیرند. اما باتوجه ‌به شواهد محکم خاستگاه این ساز به 5 هزار سال پیش به شهر اور در عراق  و تمدن سومر باز می‌گردد. همچنین در نگاره‌های دو هزار ساله به جا مانده از مصر باستان تصویر این ساز دیده می‌شود. پس از این دوران بربط به ایران، عربستان و نقاط مختلف خاورمیانه راه پیدا کرده و در ایران نوازندگان معروفی چون باربد، بامشاد، رامتین و نکیسا آن را می‌نواختند.

آشنایی با عود یا بربط

عود یا بربط در گروه سازهای زهی – زخمه‌ای قرار دارد. طول این ساز 85 سانتی‌متر است و در هنگام نواختن نوازنده آن را به‌صورت افقی بر روی ران پاهای خود قرار می‌دهد. ساز عود با دسته‌ای کوتاه و کاسه‌ای نسبتاً بزرگ، شبیه گلابی است.  این ساز برخلاف سازهای زهی زخمه‌ای ایران فاقد پرده‌بندی است. سیم‌های کشیده شده بر روی بربط 10 الی 13 رشته  از جنس روده تابیده شده گوسفند یا ابریشم تابیده با روکش فلزی یا نایلونی است. معمولاً سیم‌های شماره 8 تا  10 این ساز روکش فلزی دارند.

عود بم‌ترین صدا را در میان سازهای زهی دارد و نت‌نویسی آن برطبق کلید سل انجام می‌شود. البته به‌خاطر اینکه نوازنده بتواند نت‌ها را به‌راحتی بخواند یا بنویسد آن را یک اکتاو بالاتر از کلید فا می‌نویسند. به‌طورکلی صدای عود، بم، نرم و درعین‌حال قوی و گرم است. این ساز هم در گروه نوازی و هم تک‌نوازی به کار برده می‌شود و وسعت صدای آن در حدود 1.5 تا 2 اکتاو است.

ساز عود

معروف‌ترین نوازندگان عود در ایران

در قرن‌های اخیر عود نوازان چیره‌دست از سرزمین‌های عرب بوده‌اند. مشهورترین آنها منیر بشیر نوازنده عراقی است که کارنامه هنری درخشانی در نواختن بربط دارد. همچنین فرید الاطرش و ریاض سنباطی مصری از جمله نوازندگان نامدار عرب هستند.

در ایران نیز طی 50 سال اخیر با تشکیل هنرستان عالی موسیقی نوازندگانی معروفی چون منصور نریمان، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی، عبدالوهاب شهیدی، ارسلان کامکار، حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی و جمال جهانشاه قدم‌هایی در جهت احیاء این ساز باستانی برداشته‌اند. از معروف عودنوازان خطه جنوب کشور می‌توان به  علی محبوب، علی میرشکال، محمد رفیع اشعری، محمد منصور وزیری از جزیره قشم و حسین وفادار از بندر عباس اشاره نمود.

علاوه بر نوازندگان معروف، عود سازان چیره‌دست ایرانی مانند برادران محمدی، مانی جفرودی، عابدینی، ملکشاهی، محمد اژدری، عرفاتی و نریمان آبنوسی همواره تلاش کرده‌اند تا این ساز را باکیفیت بالایی تولید نمایند. همچنین استاد ابراهیم قنبری‌مهر توانسته با تبحر بسیار بالایی، تغییراتی در ساختار ساز عود ایجاد نماید. از جمله بلندتر کردن دسته و کوچک‌تر کردن کاسه عود، این تغییرات مورد استقبال نوازندگانی چون حسین بهروزی قرار گرفته است.

نتیجه‌گیری

عود سازی قدیمی و باستانی است که ریشه در فرهنگ ایران دارد؛ بنابراین بهتر است با شناخت درست از این ساز در جهت احیای آن تلاش نماییم. این ساز به همت برخی از موسیقی‌دانان در حال احیاشدن است و در گروه نوازی‌ها از آن استفاده می‌شود.